Polos muíños de Catoira
Ruta circular polo Concello de Catoira, na que poderemos ver os tres tipos de muíño que posiblemente haxa en toda Europa: muíño de agua, muíño de vento e muíño de maré, acompañados por moita historia como petróglifos ou o entorno das Torres do Oeste. Tamén gozaremos dunhas vistas impresionantes da ría de Arousa, ademais de pasar por entornos naturais e atravesar núcleos rurais formados por casas antigas agora xa restauradas, con elementos etnográficos singulares como as lacenas das abellas na rectoral de Abalo.
- Lonxitude: 16,42 km
- Desnivel: baixo
- Dificultade: moderada (pola distancia)
- Track
Comezamos a camiñar…
Comenzamos a ruta no entorno da antiga Casa do Concello, que será o punto onde a remataremos, pois hai moito espazo para deixar o coche aparcado. De contado, imos cara a aldea de Barral, o primeiro punto de interese da xornada, pois nela sitúanse os petróglifos do Outeiro de Barral.
Antes de chegar a eles, un veciño indícanos que ao pasar unha fonte tradicional, situada nunha encrucillada, enterrada e protexida por unha varanda de ferro, hai as ruínas “disque” dunha antiga torre, pero non a demos atopado; supoño que o queda dela estará cuberto pola maleza e é difícil de distinguir. Unha mágoa que non se poñan en valor este tipo de edificios.
Os Petróglifos do Outeiro de Barral confórmanno un grupo de cinco pedras con representación gráfica e o motivo representado é o das cazoletas, bastante erosionadas. Coma no caso da torre, a zona está descoidada e cuberta pola maleza e musgo. Enredamos un anaco tratando de identificalos pero son difíciles de apreciar nalgunhas das pedras, e o panel informativo, malo de ler…
Continuamos camiño e, logo de pasar por algún viñedo e unha zona de prados abertos, pronto nos internamos na espesura da vexetación de ribeira. Chegamos a unha fermosa pontella e, unha vez cruzada, hai que xirar á dereita e seguir río arriba. A maioría dos muíños que imos ver ao longo do curso do río Catoira pertencen á tipoloxía de rego ou canle, de dimensións medianas, cunha única moa e case todos en mal estado de conservación.
Imos por un ben conservado ecosistema de bosque de ribeira, entre unha densa vexetación arbustiva. Ao chegar a un sinal que indica os camiños naturais polo río Catoira e o de San Cibrán, temos que ir pola estrada, pois a maleza impídenos seguir por eles. Ata pode que tivéramos sorte, pois o camiño regálanos unhas xestas enormes que están no mellor momento co seu amarelo intenso que, xunto coas chorimas, realzan a beleza da paisaxe que nos rodea, aínda que o eucalipto xa se empeza a notar a medida que imos ascendendo.
E case sen decatarnos chegamos á Ermida de San Cibrán. A ermida ten unha porta principal rectangular, e sobre ela hai un simple óculo, así como varias xanelas aos lados da parcela. O edificio está construído completamente en mampostería e denota múltiples renovacións e adicións, polo que non é fácil determinar o momento orixinal da súa fundación. Con todo, baixo unha xanela parece lerse 1671. De todos os xeitos, o seu aspecto actual parece referirse, en xeral, a unha fábrica tipicamente barroca.
A ermida está nun entorno espectacular, nunha fermosa carballeira salpicada con bancos e mesas de pedra que, polo que intuimos, debéronse usar hai poucas xornadas, se facemos caso do refrán de Pascua a San Cibrán sete semanas van, polo que xa se debeu celebrar. Tamén quedan os restos dun fermoso maio. O seu patrón é o santo do reuma. Pouco a pouco imos abandonando o lugar pola zona dun esbelto cruceiro, dende onde apreciamos o que pode ser un pequeno curro para xuntar o gando, pois está moi abandonado.
Aínda temos un pouco de treito cara arriba, pero faise moi levadeiro. Volven as enormes xestas en flor e o seu característico olor, agora mezcladas coas uces cunha intensa cor malva.Entre tanta cor intensa toca comezar a baixar. Pouco a pouco imos cara ao Monte Abalo. No cume do monte Abalo encontranse os muíños de vento construidos a finais do século XIX.
Ademáis do sinal que indica a dirección a seguir, unha cruz sobre dous chanzos irregulares, posiblemente pertencente a un via crucis, sinálanos a dirección cara ao conxunto de muíños. Os muíños de vento de Abalo son dunha modalidade moi pouco frecuente en Galicia e débenlle a súa singularidade morfolóxica ao seu dobre sistema de aspas, único en Europa. Forman un conxunto etnográfico excepcional situado nun alto con espectaculares vistas da ría de Arousa.
O conxunto está formado por dous muíños restaurados e os restos dun terceiro. Estes muíños manteñen a forma circular, con tellado a dúas augas cubertas con tellas do país. Varias pedras dispostas sobre o tellado serven para que a forza do vento desprendésenos as tellas. E abofé que aquí hai vento!
En lugar de seguir baixando directamente polo monte cara aos seguintes muíños, decidimos facelo cruzando a aldea de Abalo. Detémonos diante da igrexa de San Mamede e decidimos dar unha volta polo seu adro, sendo moi curiosa a ubicación de dous reloxos de sol na súa fachada principal. Pero o que nos chama a atención é que na fachada principal da antiga casa reitoral parece que hai unha lacena das abellas. Hai que parar! Aproveitamos que un home está cortando a herba no eirado da reitoral e pedimos permiso para vela máis de cerca. Efectivamente, é unha lacena sobre a fachada e semella que hai outra á que lle falta o pousadoiro. Unha marabilla.
Agora si que temos que alixeirar a marcha, pois temos concertado o xantar en Catoira e vénsenos o tempo enriba. Estamos xa por terreo sobre os que hai varios túneles da nova vía do AVE e ata vemos pasar o tren que leva todos os días os contedores de lixo a Meirama. Pasamos baixo a nova vía e unha pequena pero intensa subida déixanos nuha pista que desemboca directamente nos Muíños de Catoira.
Unha vez arriba contemplamos os muíños, en mellor estado que os anteriores, e dende onde temos unhas vistas espectaculares da Ría de Arousa, A desembocadura do río Ulla, a xigantesca ponte do tren de alta velocidade, que xa é un punto de referencia no concello, e tamén o núcleo de Catoira.
Tamén vemos aos nosos pés a Lagoa de Pedras Miúdas, unha antiga canteira abandonada que, de forma natural, converteuse nunha lagoa, acondicionada cun paseo de pasarelas ao rededor dela. O lugar semella ter moito encanto. Aínda que pouco coñecida está cargada de riqueza en canto a flora e fauna. Grazas á presión veciñal non se converteu nun vertedoiro.
Desde os memos muíños hai un camiño que baixa ata a lagoa, pero nós decidimos deixala para outra ocasión e enfiamos cara ao punto de partida, na vella casa do concello, pois agárdanos a mesa reservada.
Logo de xantar decidimos dar un pequeno paseo ata as Torres do Oeste. De novo partimos dende detrás de antigo Concello e collemos un camiño, en parte con pasarelas, ata chegar ás beiras do río Ulla. É aquí onde se sitúa o Muiño de mareas de Machón, que ás veces tamén é denominado como Muíño do Cura. É unha mágoa ver o estado no que se atopa, pois este ten que ser un ben a conservar e amosar doutro xeito xa que en Galicia existen moi poucos exemplos de muíños de marea e son moitos menos os que conseguiron chegar ata os nosos días en estado máis ou menos decente. Bos exemplos son o muíño da Seca en Cambados, o do Pozo do Cachón en Muros ou o de Senra en Ortigueira.
Situado na mesma desembocadura do río Catoira, o seu funcionamento é moi sinxelo. Aproveitaban a subida da auga do mar e contíñana mediante diques e presas aproveitando zonas intermareales de pouca profundidade. Coa subida as comportas permanecían abertas para a entrada da auga e cando estaban cheos estas pechábanse. Cando baixaba a marea abríanse as comportas que daban acceso á auga aos rodicios do muíño e a forza da corrente, debido á diferenza do nivel do dique e o mar, xeraba a enerxía necesaria para o movemento das maquinarias. É único en canto á súa tipoloxía xa que ademais da marea aproveitaba a auga do pequeno río Catoira que vertía na mesma presa.
Continuamos e os primeiros metros transcorren por un paseo ás beiras do Ulla, a praia fluvial, ata chegar ao club náutico. De aquí o percorrido gozarase por pasarelas ata practicamente chegar ás Torres de Oeste.
As Torres do Oeste aínda hoxe vixían maxestosamente a entrada desde a ría de Arousa ao río Ulla máis de mil anos despois das incursións dos viquingos, que atacaban Galicia para saquear o ouro de Jakobsland, como denominaban a Santiago de Compostela. Este conxunto fortificado das torres, Monumento Histórico-Artístico Nacional desde 1931, formaba parte da rede de defensa marítima xunto coas torres da Lanzada (Sanxenxo) e San Sadurniño (Cambados). Desde alí alertábase a Compostela da chegada de invasores co fin de solicitar reforzos.
Na actualidade estas incursións históricas escenifícase cada mes de agosto cun divertido desembarco dos guerreiros nórdicos. Nós aproveitamos o atraque dunha destas embarcacións ao pé das torres para facernos unhas fotos nela e dar por rematada a andaina neste punto tan senlleiro, ainda que temos que chegar de novo ao centro da vila, onde deixamos o coche aparcado, e tamén comprobar con tristura o peche de Casa Emilio a finais de 2019, un clásico para tomar unha boa lamprea. Unha mágoa ver como van pechando os restaurantes de comida tradicional.
Quédanos moitas cousas por visitar en Catoira, petróglifos, pontes, a lagoa… hai que volver!